ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 16، شماره 6، شهریور 1402 ، شماره پی در پی 88

مقایسۀ تطبیقی مفهوم و مصداق عشق و روابط عاشق و معشوق در غزلیات انوری و سعدی

صفحه (101 - 118)
مریم فتحی عمادآبادی ، محمدرضا حسنی جلیلیان (نویسنده مسئول)، علی حیدری
تاریخ دریافت مقاله : مرداد 1401
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : آبان 1401

چکیده

زمینه و هدف: در ادبیات فارسی قداستی حول واژۀ عشق و به تبع آن عاشق، معشوق، وصال و هجران شکل گرفته و به همۀ متون تعمیم داده شده است. ظاهراً در ابتدا عشق معادل رابطه ای مبتنی بر هوسرانی جنسی بوده و به مرور زمان تحول مصداقی یافته است. برای تبیین این مدعا، مضامین غزلیات انوری با آن دسته از غزلهای سعدی که معشوق در آنها فردی انسانی است (صرف نظر از فحوای عرفانی و غیر عرفانی)، به روش تطبیقی مقایسه و روابط عاشق و معشوق و تلقی دو شاعر از مفهوم و مصداق عشق، تحلیل شده است.

روش مطالعه: روش انجام این پژوهش، توصیفی- تحلیلی و روش گردآوری اطلاعات کتابخانه ای است.

یافته ها: تلقی انوری از مفهوم عشق، متأثر از زیست جهان او، به نحوی کاملاً رئالیستی، مبتنی بر کامجویی جنسی است. عاشقی از نظر او فرایند جلب رضایت مطلوب برای تمتع جسمانی و معشوق، فردی انسانی (غلام یا غیر آن) است که بعضاً در مقابل دریافت مزد، خود را در اختیار دیگری قرار میدهد. فراق در این تلقی، معادل عدم امکان تمتع (در حضور) و وصال مفهوم مخالف آن است. در گفتمان سعدی، عشق انسانی بیشتر، رابطه ای برای حظ روحانی و کسب کمال از طریق دلبستگی به فردی (معشوق) است که تجلیگاه جمال است. وصال در اینجا بیشتر معادل حظ بصر از زیبایی و فراق صرفاً محرکی برای شوق بیشتر است. ستایش و توصیف و گله مندی و ... بر همین اساس تابع نگاه شاعران به مقولۀ عشق است.

نتیجه گیری: در هر دو گفتمان، آنجا که معشوق فردی انسانی است، وجه تمایز سعدی از انوری، نیت عشق ورزی است. این موضوع خود تعیین‌کنندۀ مفهوم و مصداق عشق، عاشق، معشوق و وصال و هجران است که در شعر انوری به مصداق اولیه (یعنی فرایند کامرانی جنسی) نزدیک بلکه منطبق است. گزارشهای عشق عذری، تحول معنای حب در قرآن کریم، نگاه عرفانی به داستان یوسف (ع)، برداشتهای نمادین از داستانهایی مانند محمود و ایاز و طرح عشق عرفانی مبتنی بر زیباپرستی، موجب تسرّی مفهوم مقدس عشق به روابط اروتیک سبک خراسانی است.

کلمات کلیدی
عشق , روابط عاشق و معشوق , وصال و فراق , انوری , سعدی.

• انوری، اوحدالدین محمد (1376) دیوان، به کوشش سعید نفیسی، تهران: نگاه.
• باقی نژاد، عباس (1397) «رویکرد نوستالژیک در غزلیات انوری»، پژوهشهای نظم و نثر فارسی، (4) 2، صص 11-30.
• پورنامداریان، تقی (1380) در سایۀ آفتاب، تهران: سخن.
• حاتم پور، شبنم (1395) «معشوق کهتر و مهتر در غزلیات و رباعیات سعدی»، مطالعات زبان و ادبیات غنایی، (21) 6، صص 31- 46.
• حمیدیان، سعید (1383) سعدی در غزل، تهران: قطره.
• حمیدیان، سعید (1387) «میان رفتن و ماندن؛ بحثی در یک بنمایه در غزل سعدی»، سعدی‌پژوهی، شمارۀ 11، صص49- 56.
• حیدری، علی (1392) «دگرگونی سعدی در غزل»، پژوهشنامۀ ادب غنایی، شمارۀ 21، صص 83 - 102.
• دادبه، اصغر (1395) «خطا بود که نبینند روی زیبا را؛ بحثی در جمال شناسی سعدی در غزل»، سعدی شناسی، شمارۀ 19، صص 20-57.
• دستغیب، عبدالعلی (1390) «ساختار غزلهای سعدی»، سعدی پژوهی، شمارۀ 14، صص 45-62.
• دشتی، علی (1356) در قلمرو سعدی، تهران: امیرکبیر.
• زرینکوب، عبدالحسین (1370) با کاروان حله، چاپ ششم، تهران: علمی و فرهنگی.
• ستاری، جلال (1392)، عشق صوفیانه، تهران: نشر مرکز.
• سعدی، مصلح بن عبدالله (1385)، کلیات سعدی، چاپ چهارم، تهران: سخن.
• سلطانی، سید علی اصغر و کرمی، زهرا (1395)، «تحلیل گفتمان عشق در ترانه های مردم پسند ایرانی»، فصلنامۀ زبانشناسی اجتماعی، (1) 1، صص 9-20.
• شفائی، مهدی، شریف عسکری، محمدصالح، و ربوبی پور، محمدعلی (1396) «فرگشت تاریخی- اعتقادی واژۀ حب از ادبیات عصر جاهلی تا آموزه های عرفان اسلامی»، فصلنامۀ عرفان اسلامی، (58) 15، صص 149- 172.
• شفیعی کدکنی، محمدرضا (1372) مفلس کیمیافروش، نقد و تحلیل شعر انوری، تهران: سخن.
• شمیسا، سیروس (1376) سیر غزل در شعر فارسی؛ چاپ پنجم تهران: فردوس.
• شمیسا، سیروس (1381) شاهدبازی در ادب پارسی، تهران: فردوس.
• صادقی شهپر، رضا و شالی ورکانه، نیره (1391) «بررسی تطبیقی فراق در غزلیات سعدی و رهی معیری» فصلنامۀ درّ دری، (3) 2، صص 53-64.
• صبور، داریوش (1384) آفاق غزل فارسی، چاپ دوم، تهران: زوار.
• عبادیان، محمود (1372) تکوین غزل سعدی، تهران: هوش و ابتکار.
• قیصریان، اسحاق و دیگران (1398) «برساخت اجتماعی عشق در زندگی روزمره»، جامعه پژوهی فرهنگی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، (2) 10، صص 81 - 109.
• کرمی، محمدحسین و مرادی، محمد (1389) «بررسی سیمای معشوق در غزلیات انوری»، پژوهشنامۀ ادب غنایی، (15) 8، صص 99-118.